Nie przebierająca zwykle w słowach Pauline Kael tak pisała o „Pociągach pod specjalnym nadzorem”, kiedy film Jiřiego Menzla dostawał Oscara: „Ironizująca historia wstydliwego młodzieńca, który wywodząc się z rodziny nieudaczników i głupków odnosi sukces w łóżku, ale traci życie. Akcja toczy się w czasach II wojny światowej na wiejskiej stacyjce, jest bajkowo prosta – to ten rodzaj skromnych filmów, które pokazują ludzkie problemy i poczciwość, lecz potrafią czasem uwieść Akademię Filmową. Jest to zarazem ludowa przypowieść o małomiasteczkowej mentalności, z elementami błyskotliwego humoru, jak choćby w scenie, gdzie dyżurny ruchu stempluje pupę telegrafistki”. Opinia czołowej amerykańskiej recenzentki – jakkolwiek słuszna - wymaga pewnego komentarza. Nie byłoby „Pociągów...”, nie byłoby czeskiego kina z jego nową falą lat 60., gdyby nie szczęśliwy zbieg okoliczności. Oto w 1963 roku zbliżający się pięćdziesiątki Bohumil Hrabal zdecydował się oddać do druku swoje opowiadania, głównie oparte na własnych przeżyciach. Dotychczasowe życie Hrabala nie układało się szczęśliwie: mimo starannej edukacji w komunistycznej Czechosłowacji musiał zarabiać na życie jako robotnik. Debiut literacki został powitany entuzjastycznie: krytycy stawiali Hrabala obok najwybitniejszych pisarzy czeskich – Haška, Čapka i Kafki, dostrzegając jednocześnie jego związki z ciągle żywym czeskim surrealizmem spod znaku Nezvala (którego ostatnim przedstawicielem ma być sławny animator Jan Švankmajer). Ale Hrabal był popularny nie tylko wśród krytyków. Tak się złożyło, że grupa studentów słynnej praskiej FAMU zapragnęła debiutować zbiorem nowel według jego prozy, zatytułowanym „Perły na dnie”. W tym gronie znalazł się Jiři Menzel.

Połączenie życiowego doświadczenia pisarza, jego umiejętności wydobywania codziennych paradoksów z szarej rzeczywistości z entuzjazmem młodych przyniosło rewelacyjny skutek. Autorzy „Pereł” po paru latach tworzyli wraz z Milošem Formanem trzon czeskiej nowej fali, zaś Menzel został najwierniejszym adaptatorem prozy Hrabala – po „Pociągach” były jeszcze zatrzymane na 20 lat przez cenzurę „Skowronki na uwięzi”, rewelacyjne „Postrzyżyny” czy „Święto przebiśniegu”. Ale to „Pociągi” są najważniejsze. I bynajmniej nie dlatego, że przyniosły 30-letniemu reżyserowi najważniejszą nagrodę, Oscara, nie dlatego też, że były pierwsze. Po prostu, ten film stanowi kwintesencję kina według Hrabala, kina narzucającego własną wizję świata, gdzie – jak pisał sam Hrabal - „poczucie tragizmu życia i humor są bliźniakami, jak drogi biorące początek w tej samej dolinie i dochodzące do wspólnego punktu, gdzie okrutny dramat ujawnia więź z jaskrawą groteską”. Jak taki sposób widzenia był bliski obiektywnej rzeczywistości, Czesi przekonali się latem 1968 roku, gdy wojska Układu Warszawskiego ruszyły na Pragę z „bratnią pomocą”. Na szczęście, wbrew komunizmowi – jak pisze pewien internetowy krytyk – Czesi nauczyli się kręcić dobre filmy. Takie jak „Pociągi”, które zdaniem niektórych wcale nie cofały się do lat wojennych, lecz opisywały świat i ludzi zza okna.

WSPÓŁORGANIZATOR | Arttech Cinema